"تالابهای استان گلستان"
تعریف تالاب: گسترهای مردابی، آبگیر یا آبی است که آبهای شور یا شیرین ساکن و دارد. تالاب جایی برای گردآمدن آبهای رودخانهها و چشمهها است. افزون براینکه زیستگاهی برای گونههای پرندگان یا جانوران بهشمار میرود، در برنامههای راهبردی اقتصادی و اجتماعی نقش بسیار تاثیرگزاری دارد.
مقدمه: استان گلستان با گسترهی 20 هزارکیلومترمربع، در کنارهی دریای کاسپین جای گرفته است. تالابهای آلاگل، آلماگل، آجیگل و گمیشان این استان، درشمار تالابهای بینالمللی شناخته میشوند که در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شدهاند.
تالابهای استان گلستان:
- تالاب آلاگل: در شرق جادهی اینچهبرون آق قلا جای گرفته است و تا شهر گنبدکاووس 75 کیلومتر فاصله دارد. در زمان پُرآبی وسعت آن به 2 هزار و 500 هکتار میرسد. آلاگل دریاچه آب شور است از همینرو ماهیهای آب شوری همانند ماهی سفید و کپور در این تالاب دیده میشوند. پیرامون این تالاب پوششی از نی و جگن و درختچههای گز دیده میشود. تالاب آلاگل همواره پذیرای پرندگان مهاجر زمستانگذران است. سطح آب این تالاب درنوسان است.
2-تالاب آلماگل: در شمال روستای تنگلی جای گرفته است و با مرز ایران و ترکمنستان فاصلهی چندانی ندارد. این تالاب 207 هکتار است و ژرفای آن یک تا 5/1 متر میرسد. آلماگل در زبان محلی به معنی «دریاچهی سیب» است. کم و بیش چهار گوش است و دریاچهای سرشار از مواد نیروبخش (:مغذی). در پیرامون این تالاب پوششی از نی دیده میشود. در ضلع جنوبی و راه کانال ورودی آب به تالاب نیز پوشیده از جنگلهای گز است. آب تالاب آلماگل به علت نزدیکی به رودخانه اترک، شیرین است.
آب و هوای تالاب آلماگل مدیترانهای و گرم است و تابستانهای خشک و گرم و زمستانهای ملایم دارد. یکی از گیاهان شناور در این تالاب «بومادران آبی» است. گیاهان دیگری همانند چنگال آبی، جگن، نی، هفتبند، آلاله آبی و دوزیستانی چون قورباغه مردابی و وزغ سبز به فراوانی در آن دیده میشود. افزون بر اینکه زیستگاه پرندگان آبزی همانند باکلان، حواصیل خاکستری، اردک سرسیاه، اردک تاجدار، چنگر، غار پیشانیسفید و نمونههای دیگر است. 3 گونه ماهی کُلمه، سیاهماهی و یرنوس در این تالاب دیده میشود که بومی تالاباند. پیرامون آن نیز زیستگاه پستاندارانی مانند خرگوش، گربهدشتی، روباه سردُم سیاه و شغال و گراز است.
- تالاب آجیگل: یکی دیگر از تالابهای بخش داشلیبرون است با گسترهای نزدیک به 350 هکتار. در بالادست آن دریاچهای بسیار زیبا با گسترهی یکصد هکتار به نام نمک دیده میشود. این تالاب دو بخشی است. بخش باختری آن کم و بیش ژرف است. بخش شرقی آن نیز پوشیده از نیزار است. این تالابها از دید خاستگاه حیات وحش و حوزه گیاهان آبزی، دارای ارزش بسیار است. تالاب آجیگل زیستگاه مناسبی برای پرندگان، آبزیان، دوزیستان، خزندگان، صدفها و پستانداران به شمار میرود. «آجیگل» در زبان محلی به معنی «دریاچهی تلخ» است.
سه تالاب آلاگل، آلماگل و آجی گل به عنوان تالاب های بین المللی در سال ۱۹۷۵ میلادی در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده اند و در مجموع با مساحتی در حدود ۱۴۰۰ هکتار تحت حفاظت سازمان محیط زیست استان گلستان قرار دارند.
- تالاب گمیشان: در 60 کیلومتری شمال غرب گرگان در غرب دشت ترکمن، حاشیه خاوری دریای کاسپین جای گرفته است. در این تالاب میتوان ۱۰۰ نوع پرنده نادر را تماشا کرد. از اینرو ذخیرهگاه باارزشی از گونههای پرندگان، آبزیان و گیاهان آبی است. این تالاب با مساحت حدود 30 هزار هکتار یک منطقه تفریحی است.
تالاب گمیشان افزون بر ارزشهای اکولوژیکی، دارای ارزشهای تفریحی است. از ویژگیهای یگانهای که تالاب گمیشان دارد اکوسیستم آن است که در آن انواع ماهیان، سختپوستان، نرمتنان، دوزیستان، خزندگان و پرندگان دیده میشود. همچنین پایگاه پاییزی و زمستانی برخی از پرندگان نادر جهان نیز هست.
پرندگان مهاجر نظیر فلامینگو، قو، غاز، بالکان، حواصیل، چنگر، آبچلیک، اگرت ها، پرستوهای دریایی، سلیم و کاکایی ها از عمده پرندگان موجود در این تالابها هستند.در واقع تالابهای بین المللی، به دلیل زیبایی خاص، حیات وحش و مواد غنی، همواره مورد توجه گردشگران و محققان بوده است.
در حال حاضر و در پی قطع ارتباط هیدرولیکی و هیدرولوژیکی تالاب بینالمللی گمیشان با پهنه آبی دریای خزر در کشورهای ایران و ترکمنستان که ناشی از ساخت کانالهای آبرسانی مجتمعهای میگو با ایجاد دیوارهها است و همچنین سایر فعالیتهای مخرب انسانی در زمان مدیریت سیلاب، این تالاب وضعیت خوبی ندارد.
- خلیج گرگان
خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی خزر تشکیل شد و در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز، به عنوان نخستین مجموعه تالاب بینالمللی جهان در فهرست تالابهای کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این فرورفتگی درون قارهای، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله و تالاب بینالمللی گمیشان یک مجموعه ارزشمند زیستمحیطی است.
خلیج گرگان دارای تنوع زیستی منحصر بفرد ولی شکننده است و نه تنها ماهیان باارزش غضروفی، ماهی سفید، ماهی کفال دارد بلکه سهم قابل توجهی از خاویار مورد نیاز کشور را تامین میکند.
متاسفانه در حال حاضر خلیج گرگان نیز در آستانه نابودی است. کم شدن ورودی آب و ورود فاضلاب شهری، تغییر اقلیم، گرمایش جهانی، برداشت بیرویه از سفرههای آبی، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر از دلایل علمی خشک شدن و فقر غذایی و انرژی خلیج گرگان است
- تالاب لپوی زاغمرز: در نزدیکی دریای خزر، تالاب زیبایی است که همه ساله پرندگان مهاجر بسیاری در آن زمستان گذرانی میکنند. مجموعه مرداب های لپو، شیرخان لپو و پلنگان به فاصله یک کیلومتری جنوب دریای خزر و در شرق نیروگاه نکا و شمال منطقه زاغ مرز قرار گرفتند. این مرداب ها ظاهراً زمانی جزء دریای خزر بودن که بعدها با عقب نشینی دریا به صورت آب باریکه ای جدا مانده و با گذشت زمان با آب دریا و سیلاب پر شده است.
تالاب «لپو» در زاغمرز نیز که روزگاری میزبان پرندگان مهاجر بود در پی برداشت بی رویه آب برای کشت برنج توسط کشاورزان به سوی نابودی میرود و تقریبا در حال خشک شدن کامل است.
قرار گرفتن زاغمرز در مجاورت تالاب میانکاله و در مسیر مهاجرت پرندگانی که از شرق دریای خزر وارد ایران میشوند و نیز تایپهای گوناگون زیستگاهی این تالاب، سبب پدیدآمدن اجتماعی بسیار متنوع و خاص از انواع پرندگان در محدودهای کوچک شده است. در سیمای عمومی لپوی زاغمرز، تالابی آب شیرین و عمیق دیده میشود که زیستگاهی مناسب برای اردکهای غواص(اردک سرحنایی، تاجدار، سیاه کاکل، بلوطی و…)، قوی گنگ و چنگر محسوب میشود.
نیزارهای امن این تالاب طبیعی نیز مامنی برای انواع اردکهای آبچر و نیز گونههای کمیابی نظیر بوتیمار بزرگ و انواع یلوهها و کشیمها (بزرگ، کوچک، گردنسیاه و گردنسرخ) است.
از آنجاییکه تالابهای استان گلستان جایی مناسب برای پرندهنگری است «بهشت پرندهنگری ایران» نام گرفته است. لکن متاسفانه در چند سال اخیر شکار بیرویه، چرای دام، وارد کردن گونههای غیربومی، برداشت بیرویه آب و بریدن درختان عامل اصلی نابودی تالابهای این استان شده است. حفاظت از این زیستگاهای منحصر به فرد و اکوسیستمهای ارزشمند آنها وظیفه تکتک ما است. با آگاهی و شناخت بهتر محیطزیست و تغییر سبک زندگی خود میتوانیم در کنار ارگانهای مسئول و نهادهای مردمی گام موثری در نجات سرزمینمان ایفا کنیم.
خانه طبیعت دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان