../gallery/File/no4qn2dy645208.jpgآموزش قلمه‌زدن و انواع روش‌های آن

قلمه زدن یکی از روش‌ها برای تکثیر گیاهان است. در این روش قسمتی از گیاه مادری را برای ریشه‌زایی از گیاه جدا می‌کنیم. برخی از گیاهان با قلمه گیری افزایش می‌یابند اما برخی از گیاهان نیز برای ریشه‌زایی به هورمون‌های ریشه‌زایی مخصوص قابلیت تکثیر با قلمه نیاز دارند. شرایط قلمه گیری گیاهان به زمان، سن، شرایط محیط مانند دما، رطوبت و بستر بستگی دارد.

روش‌های مختلف قلمه‌زنی

تهیه قلمه به چهار شکل است:

• قلمه ساقه
• قلمه ریشه
• قلمه برگ
• قلمه جوانه برگ

1. قلمه ساقه

یکی از روش‌های متداول قلمه زدن، قلمه ساقه است که بر اساس میزان رسیدگی و بلوغ چوب به چهار گروه تقسیم‌بندی می‌شود :

1. 1.  قلمه چوب نرم (چوب سبز)

این نوع قلمه را از شاخه‌های جدید و نرم بهاره و از گونه‌های خزان‌دار یا همیشه‌سبز تهیه می‌کنند که مقدار مواد کربوهیدراتِ در آن‌ها کمتر است.این نوع قلمه 5-2 هفته ریشه‌دار می‌شود اما به مراقبت بیشتری نیاز دارند.

یاس، ماگنولیا، ، خرزهره و بسیاری دیگر از انواع درختچه‌های زینتی را می‌توان با قلمه چوب نرم ازدیاد کرد. بااینکه قلمه چوب نرم درختانی مانند افرا، سیب، هلو، گلابی، زردآلو و گیلاس نیز در زیرسیستم مه افشانی ریشه‌دار می‌شوند اما گونه‌های میوه‌ای را بدین روش تکثیر نمی‌کنند.

قلمه چوب نرم به طول 12-7 سانتی‌متر بوده و حداقل دارای دو گره است و همانند قلمه چوب نیمه سخت فقط چند برگ در انتها دارد و اگر غنچه یا گل بر روی آن وجود دارد بایستی حذف شوند. این نوع قلمه را نمی‌توان مدت زیادی در هوای آزاد نگهداشت و حتی قابل خیساندن در آب نیستند و بهتر است آن‌ها را در داخل کیسه پلاستیکی مرطوب و در محلی خنک و سایه نگهداری کرد.

1. 2. قلمه چوب نیمه سخت ( نیمه خشکی) :

قلمه چوب نیمه سخت را از سوزنی‌برگان چوبی همیشه‌سبز تهیه می‌کنند . قلمه‌های تابستانه برگ‌دار نیز که از چوب‌های نیمه رسیده گیاهان خزان‌دار گرفته می‌شوند قلمه چوب نیمه سخت محسوب می‌شوند.این نوع قلمه از قسمت انتهایی شاخه، برگ‌دار و به طول 15-10 سانتی‌متر است که‌برگ‌های پایین قلمه را باید حذف کرد و چند برگ جوان در انتهای آن باقی گذاشت.

قلمه گونه‌های پهن‌برگ همیشه‌سبز را در تابستان از شاخه‌های سال جاری و چوبی‌ها که نیمه رسیده هستند تهیه می‌کنند. این نوع قلمه از قسمت انتهایی شاخه، برگ‌دار و به طول 15-10 سانتی‌متر است که‌برگ‌های پایین قلمه را باید حذف کرد و چند برگ جوان در انتهای آن باقی گذاشت.

علاوه بر آن کاربرد مواد تنظیم‌کننده رشد، یا گرما و محیط کاشت مخلوط پرلایت و پیت با نسبت 1:1 برای رریشه‌زایی بهتر در این نوع قلمه‌ها مؤثر است. به‌عنوان‌مثال بسیاری از درختچه‌ای زینتی مانند کاملیا و برخی گونه‌های درختان میوه نظیر مرکبات و زیتون با این روش قابل تکثیر هستند.

1. 3. قلمه علفی:

از شاخه‌های گیاهان علفی و غالباً زینتی قلمه علفی را تهیه می‌کنند. این قلمه‌ها از شاخه‌های علفی و در حال رشد به طول 15 - 10 سانتیمتر برداشته می‌شوند و با نگهداری چند برگ جوان ( برگ 3 - 2 ) در بسترهای مناسب مانند شسته پاپت - پرلیت انجام می‌شود.

شرط موفقیت در قلمه‌های علفی آلوده نشدن آن‌ها به امراض قارچی و حفظ رطوبت طبیعی با استفاده از نایلون یا شیشه روی آن‌ها و نیز رساندن نور کافی به قلمه‌ها جهت انجام فتوسنتز و تأمین مواد غذایی از طریق فتوسنتز توسط برگه‌ای نگهداری شده هست. مانند شمعدانی، داودی، میخک و …  که با قلمه علفی تکثیر می‌شوند.

1. 4.  قلمه چوب سخت ( خشکی )

قلمه چوب سخت از چوب‌های سخت و رسیده گونه‌های خزان‌دار در اواخر پاییز و زمستان، از چوب یک‌ساله تهیه می‌شود. قلمه چوب سخت را به سه شکل تهیه می‌کنند:

قلمه ساده، پاشنه‌دار و قنداقه دار. قلمه ساده از چوب یک‌ساله ، قلمه پاشنه‌دار، در ته قلمه قطعه کوچکی از چوب دوساله وجود دارد و در قلمه قنداقه دار قسمت کوتاهی (بیشتر از قلمه پاشنه‌دار) از چوب دوساله همراه ساقه یک‌ساله است.

این نوع قلمه از چوب‌های سخت و رسیده گونه‌های خزان‌دار و به هنگام استراحت یعنی در اواخر پاییز و زمستان، از چوب یک‌ساله تهیه می‌شود. معمولاً گیاهان چوبی خزان‌دار بدین طریق ازدیاد می‌شوند اما برخی گونه‌های پهن‌برگ همیشه‌سبز و درختچه‌های زینتی خزان‌دار نیز با این نوع قلمه قابل تکثیر هستند.

بعضی از مهم‌ترین گیاهان که از قلمه چوب سخت آن‌ها برای ازدیاد استفاده می‌شود عبارت‌اند از : انجیر، به، زیتون، توت، انگور، انار، بید، سپیدار، برگ نو، یاس زرد، پیچ امین‌الدوله و گل سرخ.

 به هنگام تهیه قلمه باید توجه داشت که از گیاهان مادری سالم و قوی استفاده کرد و ابزار لازم برای این کار مانند قیچی و چاقو دارای تیغه‌های تیز و عاری از عوامل بیماری‌زا باشند. معمولاً در ابتدا شاخه‌های با رشد متوسط و میان گره عادی انتخاب می‌شوند تا از قسمت‌های وسط و پایین آن‌ها برای تهیه قلمه چوب سخت استفاده شود. طول این نوع قلمه می‌تواند بین 75-15 سانتی‌متر باشد.

بهتر است در پایین قلمه و در نزدیکی زیر یک گره برشی مورب زده شود و برش بالائی یک سانتی‌متر بالاتر از آخرین گره‌زده می‌شود. قطر قلمه چوب سخت در گونه‌های مختلف متفاوت بوده و غالباً بین 25-6 میلی‌متر تغییر می‌کند. به‌عبارت‌دیگر در هرگونه گیاهی برای رسیدن به ریشه دهی مطلوب، قلمه ساقه باید با قطر معینی انتخاب شود.

2.  قلمه ریشه

گیاهانی توسط قلمه ریشه تکثیر می‌شوند که توانایی تولید جوانه نابجا بر روی ریشه خوددارند . اواخر پاییز و یا اوایل بهار زمانی که ریشه دهی آغاز نشده بهترین زمان تولید قلمه ریشه است.

بسته به نوع و ظرافت ریشه می‌توان آن‌ها را به قطعاتی با طول 15-3 سانتی‌متر تقسیم کرد، مسلم است که ریشه‌های کوچک با طول کمتر و ریشه‌ای بزرگ با طول بیشتری تهیه می‌شوند سپس ریشه‌های کوچک و ظریف را باید درون جعبه کاشت و در زیر بستری از ماسه یا خاک‌اره به‌صورت افقی قرارداد و آن‌ها را به گلخانه انتقال داد.

درحالی‌که ریشه‌های بزرگ را ابتدا در جعبه کاشت و سپس در خزانه و در هر دو حالت در هوای آزاد قرار می‌دهند. باید توجه داشت که اگر قلمه‌های ریشه به‌صورت عمودی در بستر کاشت قرار می‌گیرند آن‌ها را به‌صورت سروته  (وارونه) قرارداد به عبارتی انتهای نزدیک به طوقه به‌طرف بالا باشد. برخی گیاهان که با قلمه ریشه قابل تکثیر هستند عبارت‌اند از: کیوی فرویت، عرعر، گل‌ابریشم، آزالیا، به‌ژاپنی، سیب، سپیدار، سماق، سیاه توت و تمشک

3.  قلمه برگ

از طریق قلمه برگ می‌توان بعضی از گیاهان را که استعداد تولید جوانه‌ها و ریشه‌های اتفاقی را در برگ‌های خوددارند ، تکثیر کرد . در این روش برگ‌های این گیاهان را بادم برگ و پهنک‌برگ در بستر مرطوب و هوای مرطوب قرار می‌دهند.

مانند زامیفولیا، بنفشه آفریقایی، بگونیارکس، سانسوریا.

4. قلمه جوانه برگ

به‌جای قلمه برگ می‌توان از قلمه جوانه برگ استفاده کرد . زمانی که در قلمه‌های برگ، ریشه تشکیل شود اما شاخه تشکیل نشود بهتر است از قلمه جوانه برگ به‌جای قلمه برگ استفاده کرد زیرا جوانه جانبی که در پایین دم برگ قرار دارد شاخه جدید را تولید می‌کند.

البته اگر مقدار مواد گیاهی برای تهیه قلمه کافی نباشد می‌توان از این روش بهره جست. زیرا از هر گره می‌توان به‌عنوان یک قلمه استفاده کرد. قلمه جوانه برگ را از شاخه‌های سالم، برگ‌دار و در حال رشد تهیه می‌کنند.

کاربرد پاگرما و رطوبت زیاد به‌منظور ازدیاد موفقیت‌آمیز در این طریقه توصیه می‌شود. محیط کاشت ماسه برای رسیدن به این مقصود مناسب است. به هنگام کاشت قلمه بایستی توجه داشت که قلمه به‌طور کامل در زیر ماسه قرار گیرد و باید مراقب بود که به جوانه قلمه برگ آسیبی نرسد. تمشک سیاه و سیاه توت توسط قلمه جوانه برگ ازدیاد می‌شوند.

بهترین زمان برای قلمه زدن چه زمانی است ؟

قلمه چوب نرم را از شاخه‌های جدید و نرم بهاره و از گونه‌های خزان‌دار یا همیشه‌سبز تهیه می‌کنند. قلمه گونه‌های پهن‌برگ همیشه‌سبز را در تابستان از شاخه‌های سال جاری و چوبی‌ها که نیمه رسیده هستند تهیه می‌کنند. قلمه از چوب‌های سخت و رسیده گونه‌های خزان‌دار را به هنگام استراحت یعنی در اواخر پاییز و زمستان، از چوب یک‌ساله تهیه می‌کنند. بهترین زمان تولید قلمه ریشه نیز اواخر پاییز و یا اوایل بهار است، هنگامی‌که هنوز ریشه دهی آغاز نشده است. بنابراین بهترین زمان قلمه زدن به نوع قلمه‌زنی بستگی دارد. شرایط قلمه گیری گیاهان بستگی به زمان، سن، شرایط محیط مانند دما، رطوبت و بستر متفاوت است.

نکاتی درباره انتخاب و نگهداری قلمه‌ها

برای قلمه زدن ساقه‌های سالم و بدون بیماری را انتخاب کنید.

اگر می‌خواهید قلمه‌هایی که در بستر غیرآبی هستند، ریشه‌زایی سریع‌تر داشته باشند ، یک کیسه روی قلمه‌ها قرار دهید.

افزایش دما از قسمت انتهایی قلمه موجب ریشه‌زایی می‌شود که به آن "سیستم پاگرمایی" می‌گویند.

احتمال ریشه‌زایی قلمه‌هایی که از قسمت‌های نزدیک به ریشه گیاه گرفته‌شده بیشتر است.

برای موفق شدن قلمه و ریشه‌زایی، قلمه گیری را در زمان گلدهی گیاه، انجام ندهید.

برای افزایش ریشه‌زایی قلمه‌ها می‌توانید هورمون اکسینی به کار برید اما هورمون سیتوکینین و جیبرلینی تأثیر منفی دارند.

بعد از ریشه‌زایی قلمه تا حدی که قادر به تحمل خاک بود ، آن را به گلدان جدیدی منتقل کنید.

چقدر زمان می‌برد تا برش‌ها ریشه بزند ؟

ساقه‌های گیاه در فصل بهار سبز و منعطف است. برش‌های قسمت نرم می‌تواند به‌سرعت در عرض چند هفته ریشه بزند. ساقه‌ها در فصل پاییز کم‌کم شروع به چوبی شدن می‌کنند و برش‌های قسمت‌های سخت دیرتر ریشه می‌زنند که گاهی اوقات چند ماه تا یک سال طول خواهد کشید.

عوامل مؤثر محیطی در ریشه‌زایی قلمه‌ها

- رطوبت: عاملی است که ظهور و رشد ریشه‌ها به وجود آن بستگی دارد.

- تهویه: شرط اساسی تشکیل ریشه در قلمه‌ها بوده و این مسئله نقش اکسیژن را در ریشه‌زایی روشن می‌نماید.

- نور شدید و روزهای بلند: به جهت افزایش شدت فتوسنتزی ریشه‌زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

- دما: در دمای 25 درجه سانتی‌گراد تشکیل ریشه‌های قلمه‌ها تشدید می‌شود.

- قندها: قدرت ریشه‌زایی قلمه‌ها را افزایش می‌دهد.

- عنصر بر (B): ریشه‌زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

تیمار قلمه‌ها

از مواد مختلفی برای کمک به ریشه دهی و محافظت قلمه‌ها در برابر عوامل بیماری‌زا استفاده می‌شود که آن را تیمار قلمه‌ها می‌نامند.

قلمه‌ها در حین ریشه دهی و بلافاصله پس‌ازآن، در معرض حمله میکروارگانیسم‌های مختلفی قرار می‌گیرند که برای محافظت آن‌ها معمولاً ته قلمه‌ها را با قارچ‌کش‌هایی مانند کاپتان (5%) و بنومیل (25%) و یا مخلوطی از آن‌ها همراه با پور تالک، آغشته کرده و سپس اقدام به کاشت می‌کنند. همچنین از برخی مواد تنظیم‌کننده رشد برای ریشه‌زایی بهتر در قلمه‌ها استفاده می‌شود.

تهیه‌شده در خانه طبیعت گرگان،

دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

خردادماه 1400